Podział majątku wspólnego to jedna z najbardziej złożonych kwestii prawnych związanych z ustaniem małżeństwa. Proces ten może odbyć się zarówno w drodze postępowania sądowego, jak i na podstawie ugody zawartej między małżonkami. Co istotne, podział majątku nie jest uzależniony wyłącznie od orzeczenia rozwodu – możliwe jest dokonanie go jeszcze przed zakończeniem postępowania rozwodowego, a nawet w sytuacji, gdy rozwód w ogóle nie został wniesiony.
Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami ustawowa wspólność majątkowa, obejmująca wszystkie przedmioty nabyte w czasie jej trwania. W przypadku jej ustania konieczne jest dokonanie podziału zgromadzonych aktywów, co często wiąże się z koniecznością rozstrzygnięcia sporów dotyczących wartości poszczególnych składników majątkowych oraz sposobu ich podziału. Warto podkreślić, że brak ustawowego terminu na dokonanie podziału oznacza, iż byli małżonkowie mogą podzielić majątek nawet wiele lat po rozwodzie.
Wspólność majątkowa małżeńska a rozdzielność majątkowa
Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z chwilą zawarcia małżeństwa między małżonkami powstaje stosunek majątkowy. Wspólność majątkowa obejmuje wszystkie składniki majątku nabyte w trakcie trwania małżeństwa zarówno przez oboje małżonków, jak i przez jednego z nich. Jest to podstawowy i domyślny ustrój majątkowy, który powstaje automatycznie z mocy prawa, bez konieczności podejmowania dodatkowych działań.
Jeżeli małżonkowie zdecydują się na inne uregulowanie kwestii finansowych, mogą zawrzeć umowę majątkową małżeńską, czyli intercyzę. Wprowadzenie rozdzielności majątkowej sprawia, że każdy z małżonków posiada odrębny majątek osobisty, którym może samodzielnie dysponować. Rozdzielność majątkowa może zostać ustanowiona zarówno przed zawarciem małżeństwa, jak i w jego trakcie. Możliwe jest to poprzez zawarcie umowy między stronami, a także w wyniku orzeczenia sądu lub w sytuacjach przewidzianych przez przepisy prawa.
Ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej nie oznacza, że majątek automatycznie przestaje być wspólny – konieczny jest jego podział. Warto pamiętać, że wybór odpowiedniego ustroju majątkowego ma istotne konsekwencje prawne, szczególnie w przypadku rozwodu lub innych okoliczności wpływających na sytuację majątkową małżonków.
Składniki majątku wspólnego i osobistego małżonków
Majątek gromadzony w trakcie małżeństwa może należeć do wspólności majątkowej lub stanowić własność osobistą jednego z małżonków. Kodeks rodzinny i opiekuńczy precyzuje, które składniki przypisuje się do poszczególnych kategorii.
Co wchodzi w skład majątku wspólnego?
Do majątku wspólnego zaliczają się przede wszystkim:
- wynagrodzenie za pracę oraz dochody z działalności zarobkowej każdego z małżonków,
- zyski uzyskane zarówno z majątku wspólnego, jak i majątku osobistego,
- środki zgromadzone na rachunkach otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego,
- składki ewidencjonowane na subkoncie emerytalnym w ramach systemu ubezpieczeń społecznych.
Co stanowi majątek osobisty małżonków?
Niektóre składniki majątkowe są wyłączone ze wspólności ustawowej i należą wyłącznie do jednego z małżonków. Są to m.in.:
- aktywa nabyte przed zawarciem małżeństwa,
- przedmioty otrzymane w drodze dziedziczenia, darowizny lub zapisu, jeśli darczyńca lub spadkodawca nie zdecydował inaczej,
- dobra przeznaczone do osobistego użytku jednego z małżonków,
- prawa majątkowe, które ze względu na swoją specyfikę mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
- odszkodowania i zadośćuczynienia za uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia (z wyjątkiem renty rekompensującej utratę zdolności do pracy),
- wynagrodzenie za pracę lub działalność zarobkową, dopóki nie zostanie wypłacone,
- nagrody przyznane za osobiste osiągnięcia,
- prawa autorskie, pokrewne oraz własność przemysłowa,
- przedmioty zakupione ze środków pochodzących z majątku osobistego, chyba że przepisy stanowią inaczej.
W praktyce zdarza się, że dany składnik majątku pochodzi zarówno ze środków wspólnych, jak i osobistych. W takiej sytuacji jego wartość dzieli się proporcjonalnie do udziału środków pochodzących z obu majątków. Jeśli jednak wkład jednego z małżonków miał charakter nakładu na majątek wspólny lub osobisty, może on domagać się jego rozliczenia.
Status przedmiotów codziennego użytku w gospodarstwie domowym małżonków
Przedmioty codziennego użytku w gospodarstwie domowym, z których korzystają oboje małżonkowie, zazwyczaj wchodzą w skład wspólnego majątku, nawet jeśli zostały nabyte przez jednego z nich w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy darczyńca lub spadkodawca zastrzegł, że dany przedmiot ma należeć wyłącznie do jednego z małżonków.
Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, każdy z małżonków ma prawo współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego oraz korzystania z nich w sposób umożliwiający użytkowanie przez drugiego współmałżonka.
Pojęcie „przedmioty zwykłego urządzenia domowego” odnosi się do standardowego wyposażenia gospodarstwa domowego, powszechnie dostępnego i używanego w przeciętnej rodzinie. Obejmuje to m.in.:
- meble,
- naczynia kuchenne i stołowe,
- sprzęt AGD, takie jak lodówki, pralki czy odkurzacze,
- urządzenia RTV, np. telewizory i radia.
Do tej kategorii nie zalicza się natomiast przedmiotów o szczególnej wartości, takich jak antyki, dzieła sztuki czy kolekcjonerskie przedmioty.
Ważne jest również, że przedmioty te nie muszą być używane przez oboje małżonków jednocześnie – wystarczy, że stanowią część wspólnego gospodarstwa i potencjalnie mogą służyć obojgu, np. łóżko używane przez jednego małżonka. W niektórych przypadkach obejmują one także rzeczy służące innym domownikom, np. dzieciom lub osobom bliskim zamieszkującym razem z małżonkami.
Nie zawsze. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (art. 31 § 1) stanowi, że do wspólnego majątku wchodzą wyłącznie te składniki, które zostały nabyte w trakcie trwania wspólności majątkowej. Jeśli przedmioty zwykłego urządzenia domowego zostały nabyte przed zawarciem małżeństwa, nie są objęte wspólnością ustawową.
Przepisy podkreślają także, że choć co do zasady rzeczy nabyte w drodze spadku, zapisu lub darowizny stanowią własność osobistą jednego z małżonków, to w przypadku przedmiotów codziennego użytku, które są wykorzystywane wspólnie, istnieje wyjątek. Oznacza to, że nawet jeśli jeden z małżonków otrzymał np. pralkę czy komplet mebli jako darowiznę, ale są one użytkowane przez oboje, wchodzą one do majątku wspólnego – o ile darczyńca lub spadkodawca nie postanowił inaczej.
Rozporządzanie majątkiem wspólnym małżonków
Małżonkowie są zobowiązani do wspólnego zarządzania majątkiem wspólnym. W szczególności powinni wzajemnie informować się o stanie finansowym, zobowiązaniach oraz decyzjach dotyczących zarządu wspólnym dorobkiem.
Co do zasady, każdy z małżonków ma prawo do samodzielnego zarządzania wspólnym majątkiem. Wyjątek stanowią przedmioty służące do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej, które pozostają w wyłącznej gestii małżonka, który z nich korzysta.
Zakaz podziału majątku w trakcie trwania wspólności
Zgodnie z art. 35 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w okresie trwania wspólności ustawowej:
- żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego,
- nie można również rozporządzać udziałem w majątku wspólnym, który przypadnie danemu małżonkowi po ustaniu wspólności.
Oznacza to, że przedmiotami majątkowymi można swobodnie dysponować tylko w ramach wspólnego zarządzania, ale nie można ich podzielić ani przypisać sobie części na przyszłość.
Jeżeli jeden z małżonków planuje czynność prawną dotyczącą majątku wspólnego, drugi ma prawo się temu sprzeciwić. Wyjątkiem są działania związane z codziennymi potrzebami rodziny lub prowadzeniem działalności zarobkowej – w tych przypadkach sprzeciw nie odnosi skutku.
Sprzeciw wobec czynności majątkowej jest ważny tylko wtedy, gdy osoba trzecia (np. sprzedawca samochodu) miała możliwość się z nim zapoznać przed zawarciem umowy.
Jeżeli zachodzą ważne powody, jeden z małżonków może wystąpić do sądu o pozbawienie drugiego małżonka prawa do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym.
Wspólność majątkowa ma charakter współwłasności łącznej, co oznacza, że małżonkowie nie posiadają określonych udziałów w majątku wspólnym – każdy składnik tego majątku przysługuje obojgu małżonkom w sposób niepodzielny. Dopiero po ustaniu wspólności możliwy jest podział majątku.
Majątek wspólny małżonków podlega szczególnym zasadom zarządzania. Mimo że każdy z małżonków może samodzielnie podejmować decyzje dotyczące majątku, to jednak nie może bez zgody drugiego małżonka dokonywać jego podziału ani rozporządzać przyszłym udziałem. W razie sporu sąd może interweniować i ograniczyć prawo jednego z małżonków do samodzielnego zarządzania wspólnym dorobkiem.
